Η ψυχή της Ιστορίας

«Η χελώνα του Δαρβίνου», του Χουάν Μαγιόργκα

στο Θέατρο Βαφείο - Λάκης Καραλής

από την ομάδα Drama-Mini

Σκηνοθεσία: Μαρία Ξανθοπουλίδου

Ο Μάνθος Καλαντζής (Γιατρός) και η Φωτεινή Κρόκου (Χάριετ).

     Ιστόρια: μια μάλλον αυστηρή, αγέλαστη επιστήμη με την οποία οι περισσότεροι από μας ήρθαμε για πρώτη φορά σε επαφή σε τρυφερή ηλικία. Πολλοί από όσους με διαβάζουν αυτή τη στιγμή ίσως τη θυμούνται απλά ως μια ανιαρή, μάλλον δυσάρεστη διαδικασία να αποστηθίσουν χρονολογίες, όρους συνθηκών, ξερά γεγονότα και αριθμούς δίχως ζουμί, γεύση και άρωμα... Η πύκνωση του νοήματος, ιδανικό γνώρισμα της ποίησης, αποδεικνύεται μάλλον καταστροφική για τη θέλξη της ιστορίας. Διότι η στείρα, δίχως συναίσθημα αφήγηση ιστορικών συμβάντων μπορεί να υπηρετεί μεν την πολυπόθητη αντικειμενικότητα, αφαιρεί όμως από την ιστορία την κυριότερη ουσία της, τη νοστιμάδα της, την ψυχή της.

     Αυτή η άγνωρη «ψυχή» ενός μεγάλου μέρους (σχεδόν διακοσίων ετών) της ευρωπαϊκής ιστορίας πρωταγωνιστεί στο βραβευμένο έργο του ισπανού συγγραφέα Χουάν Μαγιόργκα «Η χελώνα του Δαρβίνου». Είναι η Χάριετ, η χελώνα που ο μεγάλος φυσιοδίφης-γεωλόγος Κάρολος Δαρβίνος έφερε από τα νησιά Γκαλάπαγκος στην Αγγλία το 1836. Η Χάριετ, ωθούμενη από μια νοσηρή περιέργεια για ο,τιδήποτε κοσμοϊστορικό συνέβαινε στην τότε Ευρώπη, ταξίδεψε σε πλήθος ευρωπαϊκές χώρες, έγινε αυτόπτης μάρτυρας διαλέξεων και συμφωνιών μεγάλων ιστορικών προσώπων, έζησε τη φρίκη δύο Παγκοσμίων Πολέμων, των μεταπολεμικών τους περιόδων και του Άουσβιτς. Όλα αυτά τα έντονα, τραγικά βιώματα είχαν ως αποτέλεσμα την εξέλιξη της χελώνας Χάριετ σε... γυναίκα με χελωνίσια χαρακτηριστικά («ραγδαία εξέλιξη υπό την επήρρεια εξαιρετικών συνθηκών», σύμφωνα με γραφόμενα του ίδιου του Δαρβίνου). Η ηρωίδα αποφασίζει να διηγηθεί τη συνταρακτική ζωή της σε έναν φιλόδοξο καθηγητή Ιστορίας, ζητώντας του ως αντάλλαγμα να τη βοηθήσει να επιστρέψει στο νησί της. Σύντομα στην υπόθεση θα εμπλακούν η θεοσεβούμενη (ως τότε) σύζυγος του καθηγητή κι ένας συμφεροντολόγος γιατρός. Απώτερος σκοπός όλων τους: να εκμεταλλευτούν προς όφελός τους το ανεκτίμητο αυτό ον, τη χελώνα-υπεραιωνόβια γυναίκα Χάριετ...

     Ο Χουάν Μαγιόργκα (1965-), ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους θεατρικούς συγγραφείς (του απονεμήθηκε το Εθνικό Βραβείο Θεάτρου το 2007), στοχεύει, όπως υποστηρίζει ο ίδιος, «σε ένα θέατρο που πλαταίνει τη ζωή του θεατή, που τον βοηθά να πλουτίσει την εμπειρία του, που προκαλεί την ευαισθησία, τη μνήμη, τη φαντασία του». Και, με την ιδιαίτερα εμπνευσμένη «Χελώνα» του, πετυχαίνει το στόχο του με το παραπάνω. Αναμειγνύοντας με αριστοτεχνικό τρόπο τα πιο μελανά σημεία της ιστορίας με στοιχεία της εξελικτικής θεωρίας του Δαρβίνου προκαλεί το θεατή να προβληματιστεί σε σχέση με ποικίλα θέματα, μεταξύ άλλων και με τον αντίκτυπο της ιστορίας στην ανθρώπινη «εξέλιξη». Σε κάποιο σημείο του έργου ο καθηγητής ονομάζει την ιστορία «Μεγάλη Δασκάλα» και τις ιστορικές καταστροφές «μαθήματα που μας κάνουν σοφότερους». Η Χάριετ αμφισβητεί τα λεγόμενά του: «Εγώ δεν είδα την Ανθρωπότητα να μαθαίνει τίποτε, ποτέ». Άσχετα όμως με όσα είδε η Χάριετ στο μακρύ παρελθόν της, σημαντικό ρόλο στην αποκρυστάλλωση της άποψής της για το ανθρώπινο γένος παίζουν αυτά που βιώνει τώρα, στον πραγματικό χρόνο του δράματος. Το εξελιγμένο τετράποδο αποδεικνύεται πολύ περισσότερο «άνθρωπος» από τους τρεις συνεταίρους, που, διεκδικώντας ο καθείς τους για το προσωπικό του συμφέρον τη Χάριετ, σταδιακά «αποκτηνώνονται» εντελώς, αποβάλλοντας και την παραμικρή υποψία ψυχικής ευαισθησίας (ή, αλλιώς, «ανθρωπιάς»).

     Η Μαρία Ξανθοπουλίδου αφουγκράστηκε ορθά τις άρρητες επιταγές του ευφάνταστου, χιουμοριστικού και γεμάτου οικουμενικά ερωτήματα αυτού «μαύρου παραμυθιού», η αξία του οποίου αναδείχτηκε ιδανικά με την περίφημη μετάφραση της Μαρίας Χατζηεμμανουήλ. Υπό τις οδηγίες της, η όλο νεανική φρεσκάδα και ζωντάνια ομάδα Drama-Mini απέδωσε πιστά στη σκηνή το έργο με τον πλέον αρμόδιο τρόπο. Στο θέατρο Βαφείο (λίγο άβολος χώρος, όμως η παράσταση σε αποζημιώνει) η αλληγορική ιστορία της Χάριετ στήθηκε με ρεαλιστικό τρόπο και με μια απλότητα που σε κέρδιζε, τόσο στην υποκριτική, όσο και στα κοστούμια και στα σκηνικά (Ιουλία Σταυρίδου). Τα τελευταία, όχι τόσο φανταχτερά αλλά μάλλον πρακτικά, σαφή και χρηστικά, εκπλήρωσαν ιδανικά την αποστολή τους αφήνοντας τον λόγο να αναπνεύσει, να κυριαρχήσει, να συνεπάρει. Οι ευφυέστατες κωμικοτραγικές ατάκες του έργου αναδείχτηκαν μέσα από τις έντιμες ερμηνείες των ηθοποιών και χάρισαν στους θεατές στιγμές αυθόρμητου γέλιου, πίσω από το οποίο όμως ενέδρευαν μεταμφιεσμένοι έντονοι και άκρως σοβαροί προβληματισμοί.

     Στον πρωταγωνιστικό και απαιτητικότερο όλων ρόλο της χελώνας Χάριετ, η Φωτεινή Κρόκου έκλεψε την παράσταση καταφέρνοντας να μας παρουσιάσει επί σκηνής ένα πλάσμα συμπαθητικό, τρυφερό, αλλά κυρίως όχι ακριβώς ανθρώπινο. Ο τρόπος ομιλίας της, οι κινήσεις της, οι αντιδράσεις της, μαρτυρούσαν όντως κάτι το αλλόκοσμο∙ κι εκεί ακριβώς συνίστατο η επιτυχία της ενσάρκωσης ενός τέτοιου ανορθόδοξου ρόλου. Η ερμηνεία της Κρόκου αιωρούνταν επιδέξια ανάμεσα στο αιθέριο και το γήινο, στο συμβολικό και το ρεαλιστικό. Διότι η Χάριετ δεν είναι μόνο μια μείξη χελώνας και ανθρώπου αλλά, σε δεύτερο επίπεδο, ο τέλειος συμφυρμός της ιστορίας και της θεωρίας της εξέλιξης.

     Ο Μάνθος Καλαντζής με δαιμόνια έκφραση και βλέμμα που... γυάλιζε, ανταποκρίθηκε πιστά στις ανάγκες του ρόλου του (κυνικός και ολίγον τι «τρελός» γιατρός). Εξίσου εκφραστική και η Βίκυ Λέκκα ως μια νευρωτική, κουτσομπόλα και καταπιεσμένη νοικοκυρά-σκλάβα, που η δίψα της για πλούτο και επιτυχία ξύπνησε άξαφνα μέσα της τον αγέρωχο δυνάστη που ως τότε βρισκόταν σε λήθαργο. Αρκετά καλός και ο Δημήτρης Τσολάκης στο ρόλο του ψυχρού και πολυάσχολου καθηγητή∙ με κάποιες μικρές στιγμές αδεξιότητας στο παίξιμό του (στην αρχή κυρίως), αλλά και με δυνατά σημεία που φανέρωσαν ένα, ελαφρώς ακατέργαστο ακόμα ίσως, εντούτοις αναμφισβήτητο υποκριτικό τάλαντο.

     Συνοψίζοντας, πρόκειται για μια ευχάριστη, φαινομενικά ήπια και δίχως φοβερές συναισθηματικές εξάρσεις παράσταση, από αυτές που αναζωογονούν το πνεύμα και γονιμοποιούν το νου με τρόπο «μαγικό». Ερωτήματα ευρείας κλίμακας όπως τι ακριβώς είναι ιστορία και γιατί πρέπει να το γνωρίζουμε ριζώνουν στο μυαλό μας, βλασταίνουν κι απλώνουν πολλά-πολλά παρακλάδια. Ο καθηγητής διακόπτει τη Χάριετ όταν τού περιγράφει τα συναισθήματα των νεαρών στρατιωτών στον πόλεμο, σχολιάζοντας ότι αυτά είναι «λογοτεχνία, όχι ιστορία». Η Χάριετ όμως τού αντιτείνει πως «Ιστορία είναι προπάντων αυτά!». Μήπως τελικά φταίει κι ο τρόπος που διδασκόμαστε την ιστορία για το ότι δε μαθαίνουμε από αυτήν; «Η ιστορία δεν αποτελεί απλή αφήγηση τετελεσμένων γεγονότων, αλλά προσπάθεια αναδόμησης και ερμηνείας του παρελθόντος, με στόχο συνήθως την ερμηνεία του παρόντος και την πρόβλεψη του μέλλοντος», γράφει ο μεγάλος ιστορικός Φερνάν Μπροντέλ. Αν τολμήσουμε να ρίξουμε λοιπόν στην ιστορία μας τη διεισδυτική, ευαίσθητη ματιά που της αναλογεί, ίσως κατανοήσουμε καλύτερα το λόγο που αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε σε μια ορισμένη κατάσταση, κι ακόμα... ίσως να καταφέρουμε να προβλέψουμε και το μέλλον μας! Κι όποιος μπορεί και προβλέπει το μέλλον, μπορεί να κάνει πολλά...

     Ακόμα και να αποτρέψει μια επερχόμενη καταστροφή...